آشنایی با سوابق تاریخی نقوش سنتی

آدمی به واسطه نگاره ها وشکلهای آرایه ای ، دریافت درونی خویش را از جهان نمودار می سازد . از این رو هر نقش و نگاری برای بیان مقصودی درونی یا عاملی برای ارتباط با خلق کننده اثر پیرامون خود است ، این نگاره ها برای ذهن خیال پرور ایرانی مبنایی برای رشد و شکوفایی استعداد هنری ایشان گردید .
هنرمند ایرانی و سازنده اثر در کار خود از طبیعت الهام گرفته و هیچ گاه دست به تقلید از آنها نزده است .

بر این اساس تنوع نقوش سنتی را می توان به ترتیب زیر تقسیم نمود .

۱-نقوش اسلیمی الف : نقوش شکسته ب: نقوش گردان ۲-نقوش ختایی هنرمندان و طراحان کهن در ابتدا به کشیدن نقشهای هندسی بر روی اشیاء اقدام نموده اند و سپس به ترسیم خطوط مختلف و ترکیب آنها با یکدیگر مبادرت کرده اند و برای طراحی آثار پیچیده تر ، نقوش و طرحهای طبیعی را بسط و گسترش داده اند . طرحهای اولیه در ابتدا بازتابی از فعالیتهای کشاورزی و سبک زندگی اولیه فلات ایران بوده ، طرحهایی از کوه و دریا و گیاهان که این نقوش را بیشتر بر روی ظروف سفالین اجرا می کرده اند ، از دیگر نقوش می توان به طرحهای هندسی و حیوانی خورشید ، نقوش شکارگری ، گل هشت پر اشاره کرد که در مناطقی از شوش ، جلگه مرکزی ایران ، منطقه کاشان سیلک ، خوروین ، لرستان و زیویه و …………….بدست آمده است که اکثرا بر روی ظروف و اشیاء تزئینی نقش بسته اند . طرحها اغلب با رنگ سیاه اجرا شده ، بسیاری از آثاری که بدست آمده نیز از جنس طلا ونقره است .

بنابراین ویژگیهای نقوش در آثار تمدنهای اولیه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد: 

۱-کاربرد نقوش گیاهی نسبت به نقوش انسانی و حیوانی محدودتر است
۲-نقوش گیاهی در وسطش و فضاهای اصلی آثار کمتر بکار رفته است
۳-نقوش گیاهی بیشترین کاربرد را در حواشی و نوارهای تزئینی دارد
۴-روش استفاده بصورت تکرار و قرینه سازی است
۵-در نقوش گیاهی تنوعی دیده نمی شود
۷-نقوشی ساده هندسی از زندگی کشاورزی و دامپروری مانند زمین و کوه و ……. تاثیر گرفته است.
از نظر سیر تاریخی و تحول هنر دوره هخامنشی مجموعه ای از هنر مادی ، آشوری ، بابلی و اوراتوئی ، یونانی و ایلامی است و هخامنشیان بعلت تسلط بر همه این سرزمینها هنر آنها را در اختیارگرفته اند . تخت جمشید گنجینه بزرگ هخامنشی است .

ویژگیهای عمده نقوش .دوره هخامنشی موارد زیر است : 

۱-استفاده از نقوش انسانی ، حیوانی ، گیاهی
۲-تقسیم بندی قالب و طراحی حاشیه و متن
۳-نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو ، گل پر و نیلوفر آبی
۴-استفاده از شیوه های انتقال ، قرینه سازی انعکاسی در تکثیر نقوش
۵-محدود بودن نقوش گیاهی
۶- ظرافت و دقت در اجرای اثر
هنر اشکانی تحت تاثیر هنر یونانی بوده و از این دوره بیشترین آثار بدست آمده ، شامل نقاشی دیواری حجاری و گچبریهایی از نقوش هندسی ، گیاهی و انسانی است . نقوش هندسی و گیاهی بیشترین جنبه تزئینی دارد و با شیوه تکرار و با قرینه انعکاسی اجرا شده است .

نقوش دوره ساسانی برگرفته از نقوش و آثار دوره هخامنشی است و ویژگیهای نقوش این دوران عبارتند از : 

۱-نقوش گیاهی پرکننده فضاهای خالی و میانی نقوش انسانی و حیوانی
۲-تنوع اندکی در نقوش گیاهی دیده می شود
۳-از نقوش گیاهی در حواشی طرحها استفاده می شود
۴-شیوه تکرار و قرینه سازی در نقوش گیاهی کاربرد دارد
۵-نقوش گیاهی قوس دار و دورانی کاربرد دارد
دوره سلامی ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمینهای اسلامی موجب انقراض سلسله ساسانی و جایگزینی این اسلام بجای دین زرتشتی گردید که عمیقاً بر همه شئونات ایرانیان مخصوصا هنر آنها تأثیر گذاشت .

از نقوش دوره ساسانی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی عبارتند از : 

۱-کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خطوط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی بر اساس نقش مایه ای اسلیمی
۲-فشردگی و پیچیدگی طرحها
۳-تزئین فضای خالی نقوش اسلیمی یا نقوش هندسی
۴-ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه های قاب ، ستاره ، چلپیا ، حاشیه ، متن
۵-ترکیب خط ، نقوش انسانی ، حیوانی ، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی
۶-تأثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزئین آثار
۷-بکارگیری نقوش در اشکال دایره ای
۸-کاربرد نقوش اسلیمی با قوسهای کوتاه و فشرده بعد از دوره اسلامی ،

دوره مغول و ایلخانی و تیموری می باشد که ویژگیهای طراحی نقوش سنتی در این دوران شامل موارد زیر است : 

۱-استفاده از نقوش گیاهی ( ختایی ) در طراحی نقوش و آثار هنری
۲-استفاده از ابرچینی و نقوش حیوانی عجیب مانند اژدها و سیمرغ
۳-تقسیم زمینه کار به حاشیه و متن و طراحی داخل متن با لچک و ترنج
۴-طراحی و اجرای نقوش هندسی و گره ها در ابعاد بزرگ و استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی در فضاهای میان نقوش هندسی
۵-جدا شدن نقوش از خط یافتن استقلال و هویت خاص خود
۶-ایجاد نظم و برقراری اصول دقیق در طراحی اسلیمی و ختایی
۷-ترکیب مصالح متنوع معماری در تزئینات مانند کاشی و آجر
۸-طراحی ساقه های اسلیمی و ختایی با قوسهای بلند
۹-کاربرد نقوش اسلیمی و ختایی در کتاب آرایی در دوره صفویه اوج استفاده از نقوش در هنر فرش و پارچه و فلزات و طراحی و تزئینات در آثار به نهایت دقت و ظرافت خود می رسد و نقوش اسلیمی و ختایی نه تنها در کتاب آرایی بلکه روی گنبدها نیز با همان ظرافت و تناسب ولی در ابعاد بزرگتر اجرا می شود .

ویژگیهای نقوش سنتی دوره صفویه عبارتند از : 

۱-بزرگی قوسهای اسلیمی و ختایی در عین ظرافت و رعایت تناسبات
۲-ترکیب اسلیمی و ختایی در یکدیگر
۳-کاسته شدن از فشردگی قوسها و روانی طرحها
۴-ترکیب وسیع نقوش انسانی ، حیوانی ، هندسی ، اسلیمی و گیاهی دیگر
۵-طراحی اسلیمی گلدار و تنوع اسلیمی دهان اژدری تزئینی در زمان قاجار شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم و نیز ورود ترکمنها ، نقوش و گلهایی است که در ایران سابقه و پیشینه ای نداشته اند. در دوره معاصر طراحی در هنرهای سنتی و مخصوصا صنایع دستی کاربرد وسیعی دارد و در شهرستانهای بزرگ مانند تهران ، اصفهان ، مشهد ، شیراز ، کرمان و تبریز و ……….مشغول فعالیت هستند و در میان آثار این هنرمندان طراح آثار ابتکاری به چشم می خورد که با نمونه های مشابه آن در گذشته قابل رقابت است